تاریخچه تذهیب ایرانی
تاریخچه تذهیب ایرانی
پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب‌آرایی ایران، به دوره ساسانی می‌رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران، هنر تذهیب در اختیار حکومت‌های اسلامی و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامی» نام یافت. اگر چه زمانی این هنر از بالندگی فرو ماند، اما مجدداً پویایی خود را به دست آورد. چنان‌که در دورهٔ سلجوقی مذهبان، آرایش قرآنها، ابزار و ادوات، ظرفها، بافته‌ها و بناها را پیشهٔ خود ساختند و چندی بعد، در دوره تیموری این هنر به اوج خود رسید و زیباترین آثار تذهیب شده به وجود آمد.
هنرمندان نقاش، صحافان و صنعتگران، به خواست سلاطین از سراسر ایران فراخوانده شدند و درکتابخانه‌های پایتخت به کار گمارده شدند. بدین ترتیب، آثار ارزشمند و با شکوهی پدید آمد.
در دورهٔ صفوی، نقاشی، تذهیب و خط درخدمت هنر کتاب آرایی قرار گرفت و آثاری به وجود آمد که زینت بخش موزه‌های ایران و جهان است. اما، رنج هنرمندان بی ارج ماند و ارزش آنان در زمان زندگیشان شناخته نشد و هنر نقاشی به ویژه تذهیب، پس از دوره صفوی از رونق افتاد. اگر چه هجوم فرهنگ غرب به ایران، حرکت پیشرو این هنر را کند ساخت، ولی با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر این مرز و بوم، شعلهٔ هنر تذهیب همچنان فروزان است.
تذهیب نیز همچون نگارگری، دارای مکتب ها و دوره های خاص است که هر یک از آن ها ویژگی های منحصر به فردی دارند. این مکاتب عبارتند از: مکتب سلجوقی، ایلخانی (تبریز)، تیموری (هرات و شیراز)، صفوی و قاجار. برای مثال، تذهیب در مکتب بخارا، به آسانی از سایر مکاتب قابل تشخیص است زیرا در این مکتب از رنگ های زنگار، شنگرف، سُرنج و سیاه استفاده شده که در مکتب های دیگر، این رنگ ها بدین ترتیب کاربرد نداشتند.
مکتب سلجوقی: از قرن ششم هجری قمری به بعد، تذهیب قرآن ها از سادگی خارج شد. در این دوره نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار(ختایی) داد. از دوره ی سلجوقی به بعد کتیبه ی سر سوره ها که قبلا با خط کوفی ساده نوشته می شد، با خطوط کوفی تزیینی، ثلث و رقاع نوشته شد.
مکتب ایلخانی (تبریز): در قرن هفتم هجری قمری، شهر تبریز مرکز مهم تذهیب به شمار می رفت و با تلاش افرادی چون خواجه رشیدالدین فضل الله که از وزیران هنردوست ایلخانی بود، هنر تذهیب و کتاب آرایی بسیار رونق یافت. او در نزدیکی شهر تبریز مجموعه ای به نام «ربع رشیدی» یا «رشیدیه» را بنا کرد که دارای کتابخانه، بیمارستان و ساختمان های متعدد مخصوص هنرمندان بود. از ویژگی های مهم تذهیب در مکتب تبریز می توان به استفاده از اشکال هشت گوش و ستاره ی دوازده پر به صورت ترکیب شده با هم یا به صورت مجزا در سر لوح ها و همچنین ستاره های آبی رنگ اشاره نمود. سر سوره ها نسبتا پهن و با خط کوفی روی زمینه ی لاجوردی با شاخ و برگ های درشت نقاشی شده است.
مکتب تیموری (هرات و شیراز): هنر تذهیب در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید. پادشاهان تیموری علاقه ی زیادی به هنر کتاب آرایی داشتند که از مهمترین آن ها، سلطان بایسنقر میرزا (پسر شاهرخ میرزا) بود. این پادشاه، که خود در زمینه ی کتابت، تذهیب، خط و نقاشی هنرمند بود، جمعی از هنرمندان را از سراسر کشور در کتابخانه ای در هرات گرد هم آورد. در این کتابخانه هنرهایی نظیر کاغذ سازی، تذهیب، صحافی، خطاطی و نقاشی انجام می شد. در دوره ی تیموری تزیینات پیچیده تر شد و جزییات با دقت بیش تری به تصویر کشیده شدند.
هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشکال، گیاهان، گل ها، مناظر طبیعی و گاهی اشکال پرندگان نمودند. قرآن های این دوره، مخصوصا آن هایی که برای شاهرخ و بایسنقر میرزا طراحی شده اند، از زیباترین و نفیس ترین آثار تذهیب در طول تاریخ می باشند. در اغلب این آثار زیبا، طلا و لاجورد از عناصر اصلی به کار رفته در تذهیب هستند. «تشعیر» نیز که در ادامه به توضیح آن خواهیم پرداخت، در دوره ی تیموری به وجود آمد.
مکتب صفوی: در دوران صفویه، هنر تذهیب به تکامل خود ادامه داد و ترقی شگرفی نمود. زمینه ی آثار در این دوره، آبی رنگ است و تقسیم بندی ها کوچکتر شده و به رنگ طلایی و نقره ای می باشند. نقوش تزیینی نیز به رنگ سفید، قرمز، آبی و سبز هستند. در دوران صفویه، صفحات آغازین و جداول و کمند های قرآن و سایر کتاب ها، با نقوش اسلیمی، شمسه ها، ترنج ها و سرلوح های “مرصع” تزیین یافتند. “مرصع کاری” به معنای جواهر نشان کردن تذهیب است و نقش و نگارها حالتی برجسته و رنگارنگ دارند. از آغاز قرن نهم ه.ق و در دوران صفویان اکثر کتابت ها به خط نستعلیق بود و صفحات برخی از قرآن ها «زر افشان» شدند.
مکتب قاجار: در دوران قاجار نیز به هنر تذهیب بهای زیادی داده شد که حاصل آن حدود پنجاه کتاب نفیس مُذهّب شده است که در کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه رضا عباسی، مجلس شورای اسلامی و کاخ گلستان نگهداری می شوند. در این کتاب ها، صفحات آغازین، میانی و پایانی، همچنین صفحه های پیشواز (دعای قبل از تلاوت)، بدرقه (دعای بعد از تلاوت) و فهرست سوره ها مُذهّب شده اند. در دوره ی قاجار از روش «سنجاق نشان» کردن زیاد استفاده می شد. در روش “سنجاق نشان”، به وسیله ی سوزن هایی بسیار ظریف، حفره های منظمی در قسمت طلاکاری شده ی اثر ایجاد می شود که حاصل آن به وجود آمدن نوعی بافت است.
دیدگاهتان را بنویسید