آشنایی با ساز باغلاما

باغلاما سازی زهی مضرابی که توسط مضراب یا نوک انگشتان دست نواخته می شود. این ساز دارای کاسه یکپارچه به شکل نیمه گلابی است که بسیار شبیه ساز دیوان است. باغلاما دارای ۷ سیم است که در سه ردیف سه سیم، دوسیم و دوسیم تقسیم می شود. بدلیل شباهت زیاد با تنبور بیشتر اوقات این ساز را با تنبور اشتباه می گیرند. باغلاما ساز محبوب در میان اقوام مختلف کُرد و ترک است و به ساز آناتولی و آذربایجان مشهور است.

تاریخچه ساز باغلاما

ساز باغلاما و سازهای زهی در اثر تغییر و تحول بر روی ساز تنبور بوجود آمده اند. تغییر در پرده بندی، نوع ساخت کاسه و دسته ساز همچنین تعداد سیم ها باعث بوجود آمدن انواع جدیدی از سازهای زهی مضرابی مانند باغلاما، دیوان، تنبوره، دوتار و سه تار شده است. تنبور توسط سلجوقیان وارد آناتولی شد و به مرور زمان در بین مردمان این ناحیه محبوب شده است. بر اساس شواهد تاریخی تنبور ترکی به شکل گلابی بوده که می توان گفت همان باغلاما امروزی است. هنوز علت نام گذاری باغلاما مشخص نیست گمان می رود بدلیل گره زدن پرده ها به دور دسته باغلاما نامیده شده است. بطور کلی می توان گفت این ساز دستخوش تغییرات و تحولات زیادی در ادوار گوناگون بوده و به شکل امروزی در آمده است. موسیقی ترکیه از جمله موسیقی است که سازهای مضرابی نقش مهمی در آن دارند. ساز باغلاما یکی از انواع سازهای مضرابی است که در بین مردمان این سرزمین طرفداران خاص و جایگاه ویژه ای دارد و نشان از فرهنگ و اصالت مردمان این سرزمین است. این ساز با صدای دلنشین امروزه سازی محبوب در بین مردمان ترک زبان و کُرد زبان است که در مراسم و آیین های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.

اجزای سازنده باغلاما

امروزه ساز باغلاما علاوه بر محبوبیت در بین مردمان کُرد زبان و ترک زبان در بین اقوام دیگر نیز محبوب است و در هر منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی و آداب و رسوم نوع ساخت ساز و جنس مواد تشکیل دهنده ساز با هم فرق می کند. بطور کلی اجزای سازنده ساز باغلاما به صورت زیر است.

کاسه ساز:  باغلاما دارای کاسه یکپارچه و نیمه گلابی شکل است که جنس آن از چوب درخت سرو کوهی، ماهون و صنوبر است. کاسه ساز به روش های متفاوت ساخته می شود. در واقع می توان گفت نوع ساخت کاسه بر صدا و رنگ ساز تاثیر بسزایی دارد. گاهی اوقات ساز را توسط برش بزرگی از کُنده های درخت بصورت یکپارچه می سازند و در برخی موارد بصورت ورقه های نازک و حرارت دیده چوبی که به روش خاصی متصل می شود، کاسه را می سازند.

صفحه ساز: صفحه بر روی کاسه قرار می گیرد که بیشتر از چوب درختان تیره، افرا و کاج ساخته و با روغن درخت صنوبر جلا داده می شود، این کار باعث نوای زیبا و دلنشین ساز می گردد. در واقع نقش صفحه چوبی پوشاندن کاسه ساز است که باعث زیبایی و تقویت صدای ساز همراه با ایجاد رنگ خاص صدای آن می شود.

دسته ساز:  باغلاما دارای دسته ای است که به کاسه ساز متصل شده است. از آنجا که دسته تحت فشار دست نوازنده است باید از جنس سخت و محکم همانند چوب بلوط، گردو، ماهون باشد.

دستان‌ ساز:  بر روی دسته ساز بسته شده است و از جنس سیم های نایلونی است.

پرده: بر روی دسته قرار دارد. پرده از جنس نخ پلاستیکی ساخته می شود. نصب پرده ها و کوک کردن آنها در هر منطقه با توجه به نوای موسیقی باهم فرق دارد. در باغلامای دسته کوتاه تعداد پرده ها ۱۹ و در باغلامای دسته بلند ۲۴ عدد است.

سیم: باغلاما دارای ۶ یا ۷ سیم از جنس فولاد است که به صورت سه گروه سه تایی، دوتایی و دوتایی تقسیم می شوند. سر سیم ها از یک طرف به سیم گیر در قسمت پایین ساز و سر دیگر آن به گوشی ها در دسته ساز متصل می شود.

گوشی: باغلاما دارای ۷ گوشی است که تعداد آن به اندازه تعداد سیم ها است. گوشی ها از جنس چوب درخت مَمرَز، بلوط و شمشاد هستند که ۴ سوراخ در روی دسته طرف راست و ۳ سوراخ در طرف مقابل قرار گرفته و گوشی ها داخل آنها قرار می گیرند بطوری که سیم ها دور گوشی ها پیچیده و توسط آنها کوک می شوند.

سیمگیر: در پایین ترین قسمت کاسه ساز واقع شده بطوری که سیم ها در بین شیارهای آن قرار می گیرند و با این روش بر روی ساز ثابت می مانند.

شیطانک و خرک ساز:  این دو وظیفه نگهداشتن سیم ها را بر عهده دارند. شیطانک قطعه باریکی از جنس چوب در آنتهای دسته و قبل از سرپنجه و دستان قرار می گیرد که محل عبور سیم ها می باشد. خرک قطعه ای باریک بر روی صفحه ساز است کهاز جنس شاخ، استخوان، چوب محکم و در بعضی مواقع از جنس عاج فیل است. خرک با شیارهای کم عمق بر روی صفحه ساز نصب می شود. در واقع خرک باعث می شود سیم ها با فاصله کم از صفحه قرار بگیرند.

مضراب: باغلاما را با مضراب که معمولا پلاستیکی یا از چوب درختان است، می نوازند. همچنین این ساز را با سر انگشتان دست هم می توان نواخت.

نحوه نواختن ساز باغلاما

باغلاما سازی است که توسط مضراب پلاستیکی و یا با نوک انگشتان دست که به شلپه و شرپه معروف است نواخته می شود. نحوه نواختن نوازندگان ایرانی و ترکی کمی با هم متفاوت است. نوازندگان ایرانی انگشت گذاری بر روی ردیف های اول، دوم و سوم وترها دارند اما نوازندگان ترکی معمولا انگشت گذاری بر روی وتر‌های اول دارند و ملودی نیز روی سیم‌های ردیف اول اجرا می‌شود. همچنین نوازنده از انگشت شست دست چپ برای گرفتن وترهای ردیف سوم استفاده می کند.

کوک کردن باغلاما

با پیشرفت علم موسیقی صدا دهی، نحوه نواختن، نحوه کوک کردن ساز باغلاما تکامل پیدا کرده است بطوری که صدا گیراتر و دلنشین تر شده است.

انواع کوک کردن ساز باغلاما به صورت زیر است.

• کوک بوزوک یا کارا
• کوک باغلاما
• کوک مستزاد
• کوک میسکت

کوک ساز باغلاما ر، سل، لا و یا لا، ر، می است.

نام های دیگر باغلاما

ساز باغلاما سازی اصیل و دوست داشتنی در بین اقوام کُرد و ترک است که امروزه انواع گوناگونی از آن در اندازه ها و انواع گوناگون موجود است. سایز کوچک باغلاما را جورا، سایز متوسط را چوغور و سایز بزرگ آن را دیوان گویند که دسته ای بلندتر از باغلاما دارد. در واقع باغلامی دسته بلند یا دیوان دارای دسته بلند تر نسبت به بقیه و دارای تعداد پرده بیشتر است. باغلامای الکتریکی نوع جدید و پیشرفته باغلاما است که از حالت آکوستیک خارج شده است و می توان آن را به هر سیستم صوتی متصل کرد.

امروزه باغلاما را با نام های و انواع مختلف زیر می شناسند.

•  بلغاری
• بوزوق
• جورا
• چالغی
• چوگور
• چکو
• دمبرا
• دینقیر
• زیمبرا
• باغلاما یونانی
• باغلاما الکتریکی

تفاوت ساز باغلاما و ساز دیوان

بدلیل شباهت های زیاد ساز باغلاما با دیوان عده ای به ساز دیوان در ابعاد کوچک باغلاما گویند. اما باید گفت این دو ساز با توجه به شباهت های زیادی که دارند، از یکدیگر متمایز هستند. عمده تفاوت این دو ساز در اندازه کاسه طنینی و دسته ساز است. کاسه باغلاما کوچک و یکپارچه است برخلاف دیوان که بدلیل بزرگ بودن نمی توان آن را بصورت یکپارچه ساخت. در واقع کاسه ساز دیوان را با چسباندن تکه های هلالی خم شده به یکدیگر می سازند. ساز باغلاما دارای دسته کوتاهتر نسبت به ساز دیوان است. هر چقدر دسته بلندتر باشد، صدای ساز بلندتر و گیرا تر است.

نوازندگان نامی ساز باغلاما

• عاشیق ویسلا
• ورهان گنجه ‌بای
• اردال ارزنجان
• رهان گنجه بای
• احمد کوچ
• نشئت ارتاش
• حسرت گؤل‌ تکین
• ارول پارلاک

کلاس ساز باغلاما

ساز باغلاما در موسیقی محلی ترکی، آذری، عثمانی، کُردی، آشوری و … محبوب و دوست داشتنی است و از جایگاه ویژه و خاص برخوردار است. سازی که در تکنوازی، همنوازی و همراهی ارکستر زیاد استفاده می شود. در کلاس باغلاما هنرجو با مبانی زیر آشنا می شود.

• آشنایی با ساز باغلاما و نحوه صحیح در دست گرفتن ساز
• کوک ساز باغلاما
• نت خوانی و آشنایی با الفبای اولیه ساز باغلاما
• تکنیک های نوازندگی و اجرای آهنگ های ساده
• نوازندگی ساز باغلاما و اجرای آهنگ های تکنیکی و مشهور
• همنوازی با گروه و ارکستر

یادگیری ساز باغلاما

نوع ساخت ساز در هر کشوری متفاوت است. در واقع نوای ساز و تکنیک های نوازندگی این ساز در بین اقوام مختلف متفاوت و ریشه در فرهنگ و آداب و رسوم هر منطقه دارد و همچنین از نظر محتوای شنیداری نیز متفاوتی است. امروزه این ساز در انحصار قوم و فرهنگ خاصی نیست و علاقه مندان زیادی در سر تا سر دنیا دارد که به یادگیری و آموزش این ساز علاقه مند هستند و چه بسا آثار زیبا و بیاد ماندنی نیز توسط علاقه مندان این ساز اصیل خلق شده است.