هنر سرمه دوزی
هنر سرمه‌دوزی به عنوان یکی از دوختهای سنتی ایرانی با قدمتی 2500 تا 3000 ساله در گذشته برای تزئین قسمت‌های مختلف البسه مورد استفاده قرار می‌گرفت. سرمه‌دوزی در ابتدا با استفاده از طلا و نقره انجام می‌شد، اما به مرور زمان به‌جای استفاده از این مواد از الیاف طلا و نقره یا فلزات و آلیاژ‌های دیگر برای خلق این هنر اصیل ایرانی استفاده شد.
در سرمه‌دوزی با دوخت ملیله‌های فلزی سرمه بر روی پارچه یا ترمه به آن تصویری زیبا و چشم‌گیر می‌دهند. از این هنر سنتی ایرانی در تزئین يقه، آستین لباس‌ها درباری، پرده‌های مجلل و حتی درفش‌ها نیز استفاده می‌شده، اما بیشتر این کاربری‌ها در گذشته و بنا به سنت‌های آن زمان بوده است.
کاربرد سرمه دوزی
در گذشته سرمه دوزی برای تزیین لباس، پرده های مجلل تالارها، سر آستین ها، یقه ی لباس و حاشیه ی روسری، رو رختخوابی و… به کار می رفت اما به مرور استفاده از آن گسترش پیدا کرد و امروزه این هنر، خود را در انواع تابلوهاي تزیينی، تزیينات دور يقه، پبش سينه، سمبوسه، كمربند و كيسه هاي پول، قلمدان، شانه، مسواك، قيچي، مهر، سرمه دان، رويه سينه، حنابندان عروس، سفره هاي قند، بقچه سوزني، سجاده، پرده هاي نفيس، جهیزيه عروس، رويه جعبه هاي نفيس، رو ميزي، رو كوسن، و غيره به نمایش می گذارد.
مواد و ابزار لازم در سرمه دوزی شامل:
- پارچه ترمه یا مخمل
- لایه چسب پارچه ای یا کاغذی یا چسب گیاهی مثل نشاسته و سریش و پارچه متقال
- نخ سفید کتانی برای زیر کش کار (نخ کوک)
- نخ صد در صد پلیستر یا نخ های سوئدی یا نخ قرقره شماره ی ۱۰
- قیچی پارچه و قیچی برای بریدن سرمه ها (قیچی تاشو بهتر است)، قیچی مخصوص گلدوزی.
- طرح مورد نظر
- متر و خط کش
- کاربن
- سوزن مناسب دوخت، برای پارچه ی ترمه و مخمل معمولاً سوزن با ضخامت متوسط بهتر است. بهترین نوع سوزن برای سرمه دوزی سوزن کرول (crewel ) است که در عین بلندی دارای ظرافت است و دارای شماره ی ۱۸ است. سوزن منجوق دوزی بسیار نازک و ظریف با شماره ی ۱۰ تا ۱۳ با نخ قرقره ی نمره ی ۶۰ برای منجوق و ملیله بسیار مناسب است.
- انگشت دانه از جنس استیل و ضد زنگ که باید حتماً قالب انگشت وسطی (سوم) باشد تا هنگام دوخت از دست نیفتد.
- کارگاه؛ در برخی از دوخت ها از اساسی ترین وسایل است اما درکارهای بزرگ فقط محدوده ای از طرح را در برمی گیرد. از دوخت هایی که بدون کارگاه نتیجه مطلوب را نمی دهد،می توان چشمه دوزی ها، قلاب دوزی ها و گلابتون دوزی را نام برد.
- لازم به توضیح است که اگر طرح مربع مستطیل یا دایره است مرکز طرح باید در مرکز کارگاه قرار گیرد در غیر اینصورت پس از اتمام کار مشاهده می شود که پارچه و طرح شما کج شده است.
- سرمه صاف و طلایی و نقره ای
- سرمه تراش طلایی و نقره ای- سرمه الماسی
- بلرسان نقره ای و طلایی
- نخ نامرئی
- منجوق عروس (سفید و کرم)
- مروارید شماره ی ۳، ۴، ۶، ۹
- سنگهای تزئینی، گندمی، اشک، نگین
- نخ تن (تون) قالی یا قیطان با قطر۱ تا ۲ میلی متر برای برجسته دوزی (زنّار دوزی) سعی شود و ضخامت مواد (سرمه ها و تراش ها) با یکدیگر همخوانی داشته باشد و از سرمه های رنگارنگ در یک کار اجتناب کرد زیرا در غیر اینصورت از ارزش و شکل سنتی اثر کاسته می شود.
اصطلاحات سرمه دوزی
چند اصطلاح رایج در سرمه دوزی شامل: زرک دوزی، دانه دوزی، شبنم دوزی می باشد. سه عنوان ذکر شده همگی به یک نوع دوخت اطلاق می شود با این تفاوت که در جاهای مختلف مفاهیم آن تغییر می کند. وقتی روی سطح گلبرگ های یک گل یا برگ دوخته شود به آن شبنم دوزی و هنگامی که برای پرکردن سطح گلدان یا بدن پرنده و . . . دوخته شود زرک دوزی و در صورتی که پراکنده و با فاصله روی سطحی دوخته شود، دانه دوزی نامیده می شود.
تگرگ دوزی اصطلاحی است که به دوخت مروارید شماره ی ۳ و۴ به همراه سرمه تراش اتلاق می شود و معمولاً به صورت تک تک در روی سطح بدن پرندگان و وسط گلها و . . . مورد استفاده قرار می گیرد و چون شکل ظاهری آن شبیه تگرگ است به این نام موسوم شده است.
محرر دوزی: حرر به معنی کشیدن و رسم کردن است و محرر دوزی عمل کشیدن و رسم کردن طرحی به وسیله دوخت را می گویند و در سرمه دوزی اصطلاحاً به دور دوزیهای برگها و برخی از گلها به وسیله ساقه دوزی ظریف و یا خط دوزی با سرمه تراش به وسیله ی بست بلرسان محرر دوزی می گویند.
زنّار دوزی: زنار به معنی کمربندی است که زردشتیان به کمر می بستند و به آن گسی یا گشتی می گفتند و زنار دوزی به دوختهای تزئینی گفته می شود که بر روی زنارها اجرا می شد. و از آنجا که زنّار نشانی مذهبی و مقدس بوده است، تزئینات دست دوزی شده آن بسیار با ظرافت و زیبا صورت می گرفته است و چه بسا وجه غالب تزئینات آن را ساقه دوزی پهن به صورت مسطح یا برجسته در بر می گرفته و سپس به زنار دوزی موسوم گردیده است.
شیوه ی کار در سرمه دوزی
برای خلق آثار هنرمندانه ابتدا طرحی را بر روی کاغذ می کشند و سپس آن را از طریق روش برگردان و یا با استفاده از صابون خیاطی یا هر قلم دیگری که اثر آن بر روی پارچه می ماند، به پارچه منتقل می کنند. قبل از انتقال طرح، پارچه را در دورن دستگاه قرار می دهند و از چهار طرف می کشند. برای پاک نشدن طرح در طول مدت سرمه دوزی، خطوط آن را با کوک های درشت تثبیت می کنند.
سپس با استفاده از پنبه یا فیتیله یا ابریشم، قسمت هایی از آن را به صورت برجسته در می آورند و با بست هاي ريز و چسب آن را بر روی زمینه محکم می نمایند.
در مرحله ی بعد از میان سرمه هايي كه در دسته هاي 5 الي 25 سانتيمتري قرار دارند، یک رشته را جدا می کنند و به اندازه ی دلخواه می برند. این کار باید به دقت انجام شود تا در هنگام قیچی کردن سر نخ سرمه به جايي گير نكند چرا که در این صورت تمام رشته باز می شود.قسمت داخل کار را با ساتن دوزي يا زرك دوزي تزیین می کنند.
با فرو کردن سوزن و نخ در داخل سرمه خطوط طرح و قسمت هایی را هم که با پنبه يا فتيله يا ابريشم به صورت برجسته درآورده اند را به طور کامل می پوشانند. برای دوختن برگ های بزرگ آن را از طول به دو قسمت تقسیم می کنند و هر قسمت را با سرمه و با دوخت برگ دوزي جناغي به صورت جداگانه می دوزند. ساقه ها نیز به صورت ساقه دوزی دوخته می شوند.
دیدگاهتان را بنویسید