هنر اصیل کاشی کاری ایرانی
هنر اصیل کاشی کاری ایرانی
بحرالفنون، بزرگترین و جامع ترین شبکه انتشار اموزش مجازی در زمینه رشته های هنری و مهارتی هست، که شما رو تا رسیدن به کسب درآمد همراهی میکند.
کاشی کاری سنتی یکی از صنایع دستی اصیل، قدیمی و زیبای ایران است .
استفاده از آجر های لعاب دار ، از تحولات عالی در امر معماری بوده که سبب رواج نوعی کاشی های زیبا گردیده ،به مرور زمان با تغییر و تحولاتی که در امر ساخت آن به وجود آمد به صورتی که امروزه شاهد آن هستیم ، در آمده است. این هنر ـ صنعت ، از صنایع وابسته به معماری سنتی بوده و بیشتر در ساخت بناهای سنتی و مذهبی از قبیل : مساجد و آرامگاه ها استفاده و امروزه در بناهای مدرن نیز کاربردهای زیبایی دارد .
در ادامه درباره تعریف کاشی، پیشینه و انواع آن بیشتر میخوانیم.
کاشی چیست؟
کاشی در واقع خشتهای پخته لعابی است که امروزه برای تزئین بناها به کار میروند. ریشه ساخت آن را در سفالگری و استفاده از خشت پخته جستجو کنیم که حتّی به هزاران سال پیش برمیگردد. گفته شده در مصر کاشیهای رنگی پیدا شده که قدمتشان به ۴۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمیگردد. شاید بتوان تاریخچه کاربرد آجر لعابدار ( کاشی ) را به زمان بابلیان و به تاریخ هزاره دوم پیش از میلاد نسبت داد.
پیشینه کاشی در ایران
ایرانیان هم از همسایگانشان شیوه سفالگری و کاشیسازی آموختند و بر اساس آن سبک خودشان را ایجاد کردند.نمونههایی از کاشی سازیهای اولیه را از زمان هخامنشیان در ساختمان های فلات ایران به ویژه شوش و تخت جمشید می توان دید (سده پنجم قبل از میلاد ) .
امروزه در بیشتر شهر های ایران از جمله : اصفهان ، مشهد ، تهران و قم به تولید آن اشتغال دارند.
در دوره اسلامی که هنرهای ایرانی به اوج خودشان میرسند، کاشی هم وارد سبکهای تازهای میشود. به دوره صفویان که میرسیم به دلیل تاکید بر تزیینات در معماری، با تزیینات بیبدیل بناها با کاشی روبهرو میشویم؛ مثل مساجد پر تزیین اصفهان که چشم هر بینندهای را به خودش خیره میکند.
انواع کاشی ایرانی
۱. کاشی بنایی
۲. کاشی معقلی
۳. کاشی معرّق
۴. کاشی زرّین فام
۵. کاشی کاری مشبک
۶. کاشی کاری مقرنس
۷. کاشی هفت رنگ
۸. کاشی مینایی
به ترتیب، توضیحات هر کدام از کاشی ها را در ذیل میخوانیم:
۱. کاشی بنّایی:
این سبک کاشی در عصر صفویان به کمال خودش رسید. کاشی بنایی طرحهای هندسی دارد و از تلفیق اشکال هندسی با مساحتی ۴ تا ۸ ساخته میشود. طرحهای کاشی بنایی شبیه خاتم است با این تفاوت که در خاتم فقط شکلهای مثلث است امّا در کاشی بنایی هم مثلث و هم مربع به کار میرود. هر کدام از طرحهای کاشی بنایی برای خودشان اسم و رسمی دارند؛ مثلا معروفترینشان «کند و کلیل» است.
۲. کاشی مُعَقلی :
کاشی مُعَقلی عبارت است از : ساخت و تهیه ی کاشی هایی با ابعاد بسیار کوچک که از کنار هم قرار گرفتن این کاشی های کوچک ، کار مُعقلی صورت می گیرد .تلفیق کاشی با آجر در نماسازی از انبساط و انقباض کاشی ها (در اثر سرما و گرمای محیط ) جلوگیری می کند. با این عمل، پریدن و خرد شدن لعاب کاشی، به حداقل می رسد.
در این کاشی کاری از انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی استفاده میکنند. معمولا اگر قرار باشد خطوط کوفی بنایی در تزیین به کار رود، همراه آن از کاشی معقلی استفاده میکنند.
این سبک کاشی کاری در بناها و مساجد مشهد، آرامگاه محمد محروق در نیشابور، مسجد جامع اصفهان، همچنین سر مسجد ماردین در ترکیه دیده میشود. کاشی کاری معقلی مانند دیگر انواع کاشی کاری نیاز به یک طرح اولیه دارد. برای طرح این نوع کاشی کاری، از نوشته و خطوط کوفی زاویهدار و بر اساس خانههای شطرنج استفاده میشود. به عنوان مثال در نمونه آرامگاه و عمارت مشهد میر بزرگ در آمل نام علی را به صورت خطوط کوفی زاویهدار یا بنایی خواهید دید.
۳. کاشی مُعرّق:
کاشی معرق به قطعههای بزرگ و کوچک بریده شده میگویند که بر اساس طرح، با نقشها و رنگهای مختلف تراشیده شده و آنها را کنار هم قرار میدهند و در نهایت به شکل قطعهای بزرگ درمیآید. این سبک کاشی از گذشته بین اروپاییان به موزاییک معروف بوده است، ولی نسبت به موزاییک از زیبایی و استحکام بسیار بالاتری برخوردار است . از کارگاههای تولید این کاشی می توان به اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران اشاره کرد. رنگ های مورد استفاده در کاشی مُعرق عبارت اند از : سفید ، آبی تیره ، فیروزه ای ، سبز و پرتقالی.
در گذشته بعضی از کاشیهای طرحدار سنتی را که دارای اشکالی مانند گل و نوشتههای قرآن بودند، به کمک کورههای سنتی یا کورههای برقی کوچک به اصطلاح پخت میکردند. روند تولید این نوع کاشیها نسبت به کاشیهای امروز، با سادگی بیشتری انجام میشد. برای تولید کاشی از گل و خاک استفاده میکردند و با لعاب، طرحهای گوناگونی روی آن میزدند. آنها را مجددا در همان کورهها میپختند تا رنگ روی آنها ثابت شود و سپس از آنها استفاده میکردند.
۴. کاشی زرّین فام:
کاشیهایی است که به رنگ طلایی یا سبز تهیه میشوند. کاشیهای زرین فام محکم هستند و درجه پخت کمتری دارند. روی کاشی را با لعاب سفید قلع میپوشانند و بعد از حرارت دادن آن را با کلراید فلزات نقاشی میکنند. در نهایت آن را در کوره قرار میدهند تا زمانی که نزدیک ذوب شدن باشد.
در این موقع با ایجاد دود در کوره شرایط احیاء را فراهم می نمایند تا نقوش به رنگ قهوه ای و سپس طلایی یا سبز شود . از مراکز مهم تولید این نوع کاشی ری، گرگان، ساوه، شوش، کاشان و نیشابور بوده است و در آثار تاریخی این شهرها به چشم میخورد.
کاشی های زرین فام از انواع کاشی های تزیینی سنتی هستند که در بناهای بعد از اسلام مورد استفاده قرار گرفتند. برای تولید آن، علاوه بر گل سفال گری از ماده گدازنده و سنگ چخماق نیز استفاده می شد. کاشی های زرین فام در شکل های ستارهی هشت پر، شش پر، صلیبی، چهارگوشه و هشت ضلعی و گاه به شکل دایره یا اشکالی غیر هندسی در کنار کاشی های کتیبه ای به کار میرفت.
۵. کاشی کاری مشبّک:
این نوع کاشیها برای ایجاد طرحهای پیچیده کنار یکدیگر چیده شده و از آنها برای تزئین محراب استفاده میشده است همچنین کاشی مشبک به عنوان پنجره در دیوارهای مشرف استفاده میشده است که هم نور لازم را به داخل اتاق میرسانده و هم از اشراف خانه به بیرون جلوگیری میکرده است. مقبره جعفر اصفهانی، بقعهی شیخ صفی الدین اردبیلی و پنجره مشبک کاری مسجد شیخ لطف الله اصفهان از زیباترین کاشیهای مشبک کاری شده است.
شیوه کار به این است که: سفال های لعاب داده شده را بر مبنای طرح اصلی بُریده و سپس با در کنار هم قرار دادن آن ها طرح اصلی را می سازند. در این نوع کاشی کاری سنتی، علاوه بر در و پنجره و روزنه های آن ها، شبکه ای از سفال یا کاشی نیز تعبیه شده است.
۶. کاشی کاری مقرنس:
مقرنس کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری است که در دنیا ساختن بناها به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن ساختمانها و یا برای آنکه به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل میشود.مقرنس کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری سنتی است که در زیبا سازی بناها، مقبره ها، مساجد و امکان مذهبی در ایران مورد استفاده قرار می گیرند. مقرنس ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارند و در بناهایی که به شکل طبقاتی ساخته شده اند، برای آرایش دادن ساختمان ها و یا تغییر شکل هندسی آن ها، به کار گرفته می شوند. تاریخ مقرنس کاری در ایران به دوران پیش از اسلام و قبل از دوره هخامنشی باز می گردد.
آتشگاه پاسارگاد نمونه ای از هنر مقرنس کاری در دوران هخامنشیان است. پس از اینکه اسلام به ایران وارد شد، مقرنس نیز هویت خود را حفظ کرد و در بناهای زیبایی مانند آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد کاووس، برای تزیین و ساختن گنبدها به کار رفت. مسجد نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین از نمونه های زیبای کاربرد کاشی کاری سنتی مقرنس در معماری ایرانی هستند.
۷. کاشی هفت رنگ:
این کاشی از ساخت و تهیه نوعی کاشی رنگارنگ و تزیینی است که از تلفیق خشت های ظریف و لعاب داری که هر یک قسمتی از طرح کلی را در خود دارند ، ایجاد می شود .
کاشی هفت رنگ از سبکهای معاصر کاشی است که دوره قاجار بسیار پر کاربرد بود. گفته شده این سبک کاشی به تاثیر از مسیر مدرنیته ایران ایجاد شده و کیفیت کمتری هم به نسبت کاشیهای قبلی دارد.این کاشی از تلفیق خشتهای ظریف و لعابداری که هر کدام قسمتی از یک طرح کلی هستند، ایجاد میشود.این کاشی ها هفت رنگ متداول دارند که عبارتند از: لاجوردی، فیروزهای، قرمز، زرد، حنایی، سفید و سیاه. اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران از مراکز تهیه این کاشیهای هفترنگ هستند.
کاشی کاری هفت رنگ به دلیل استفاده از رنگهای متنوع و استفاده از نقوش اصیل ایرانی، کاربرد و محبوبیت بیشتری در میان ایرانیها دارد.
در کاشیکاری هفت رنگ، ابتدا طرح را روی کاغذ میکشند. سپس آن خطوط را سوراخ و به کمک ذغال روی کاشی ثبت میکنند. در مرحلهی بعد با استفاده از لعاب و اکسید منگنز و کمی شیره، کار چسبیدگی و قلم گیری انجام میشود. پس از انجام شدن این مراحل، نوبت به رنگ آمیزی کاشی میرسد. منظور از هفت رنگ در این نوع کاشیها، رنگهای سفید، سیاه، لاجوردی، فیروزهای، قرمز، زرد و حنایی است.
۸. کاشی مینایی:
کاشی مینایی یکی از هنرهای سنتی تزیینی – کاربردی ایران است. این کاشی با طرحهای اسلیمی، ختایی و گیاهی معمولا تزیین میشود. بیشتر آبی رنگ است و در بناهای قدیمیتر معمولا دیده میشود. استفاده از آن در نمای بیرون بنا متداول بوده است.کاشی کاری سنتی مینایی نیز یکی از هنرهای تزیینی است که در بناهای قدیمی ایران از آن استفاده شده است و چشم توریستان را خیره می کند. در کاشی های مینایی از نقش های اسلیمی، تذهیب، گل و برگ، پرندگان، خطوط منحنی در هم پیچیده و نقاط ریز و درشت و یا خطوط مورب بسیار استفاده می شود.
آرامش رنگ آبی و زیبایی این کاشی ها ، برای زیبا سازی بیرون بنا ، ایوان ، مناره ها و … استفاده زیادی داشته است که نه تنها باعث غنای سطح معماری مزین به کاشی می شود، بلکه به عنوان عایق دیوارها در برابر رطوبت و آب عمل می کند .تولید این نوع کاشی در حال منسوخ شدن است. متداول ترین رنگ هایی که در کاشی های سنتی مینایی استفاده می شوند، طیف رنگ آبی روشن، آبی تیره، قرمز، زرد، قهوه ای، سبز، مشکی، سفید و فیروزه ای هستند.
دیدگاهتان را بنویسید