دف
دف
تاریخچه دف
یکی از مهمترین سازهای کوبه ای که از دیرباز معمول و متداول بوده است، دف می باشد که به لحاظ سادگی ساختمان و قداست، همیشه مورد توجه مردم بوده است. کلمه دف در اصل عبری است و معنی کوبیدن را می دهد. هرگاه سیر فرهنگی – اجتماعی دف را به عنوان یکی از ابتدائی‌ترین سازهای کوبه ای بنگریم به این نتیجه می رسیم که این ساز با صدای گیرایش هیچ‌گاه متعلق به فرهنگ یا مکان خاصی نبوده،
چرا که ردپای پیدایش و ساخت اولیه آن را به هیچ قوم یا ملیتی نمی توان نسبت داد.ساختن، نواختن و استفاده از این ساز همواره در فرهنگهای مختلف متداول بوده و در هر قوم با توجه به آداب و رسوم و سنتهای حاکم، کاربرد ویژه ای داشته است جایگاه دف در میان اقوام قبایل همواره متداول بوده است.
در برخی قبایل از دف به عنوان ساز اصلی در مجالس سور و شادی استفاده می شده است، حال آنکه در قومی دیگر استفاده از این ساز مخصوص مراسم جنگ و کارزار بوده و برخی دیگر آن را برای اجرای مراسم آئینی مذهبی مورد استفاده قرار می‌داده‌اند. در برخی قبایل رسم بر این بوده که برای دف قربانی کنند و یا در هنگام نواختن دف با قربانی کردن گوسفند نسبت به دف و نوازنده آن ادای احترام نمایند.
در هزاره سوم قبل از میلاد ساکنان دره نیل (مصر باستان) در معابد خود هر روز مراسم مذهبی را با صدای انسان و سازهای مختلف از جمله دایره های بزرگ در برابر خدایان متعدد خویش انجام می دادند. در حدود هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح حضرت موسی نزد کاهنان مصری در علوم و موسیقی تعلیم دیده بود. در آن دوره همراه با سازهائی که نوازندگان می‌نواختند، سازی به نام توف که به احتمال زیاد همان دف می باشد همراهی می کرده است.
همچنین به گفته یکی از محققان ترک، در عروسی حضرت سلیمان و بلقیس دف نواخته می شده است. از نشانه های دیگر حضور دف در میان مردم نقشهای حجاری شده دسته ای از نوازندگان در خرابه های باستانی آسوره می باشد که در میان آنان سازهای گوناگون از جمله ساز دف به چشم می خورد که از نظر ساختمان تفاوت چندانی با دف امروز نداشته است. از دیگر آثار، نقش برجسته کاهنان معبدی است که همراه چند نفر دف نواز و چنگ نواز در حال هدیه کردن قربانی خود می باشند.
بر طبق روایاتی که از روزگاران کهن در ادبیات ایران باستان آمده است مراسم جشن نوروز و تحویل سال پارسیان در دوران شاهنشاهی هخامشیان و بعدها ساسانیان توسط نوای دف همراهی می شده است. در مزمور ۱۴۹ «مزامیر حضرت داوود» این طور آمده است: خداوند را ستایش نمائید … اسم او را به سرنا ستایش نمائید او را با رقص و دف و بربط تزمیر نمائید، … خدا را در قدس او تسبیح بخوانید او را با دف و رقص تسبیح بخوانید.
سیر تحولات ساز کوبه ای دف در ایران پس از اسلام
درروزهای نخست کارسپاهیان اسلام،موزیک ایشان به وسیله دف چهارگوشه ونای زبانه دارتامین می شده است.(تاریخ موسیقی خاورزمین_هنری جورج فامر) پس ازظهوراسلام درشبه جزیره عربستان وباتوسعه این قلمروکه به فتح ایران نیزمنجرشد،اعراب نواختن دف راازایرانیانی که اسیرجنگی درمیان آنان بودنداموختندواین سازبتدریج جای خویش رادرمیان اقشارمختلف اعراب آن زمان گشود. دف دراروپانیزمعمول شد،به قسمتی که وقتی درارکسترهای بزرگ گم وبیش جای گرفت.مصنفان اروپایی برای این سارنیزدرساخته های خودجایی درنظرگرفتندکه به عنوان نمونه می توان ازشرکت دف درقطعه اورتوری به نام پرسیواز (perciosa) ساخته وبر (weber) نام برد.
درمتون غرب ازسازهای متعددبه وفورنام شده است که ازجمله آنهامزهر(عود )تران(عود )موتر(کلا زهی ها )،مزمار(ولی قمیش دار )،دف (دایره )،جلاجل(زنگها )وناقوس(زنگوله )رامی توان نام برد.
درکتاب تاریخ موسیقی خاورزمین ذکرشده که 《لمک درسنتهای موسیقی عرب نیز برای خودجایی دارد،به این معنی که اورامخترع عودمی دانندوتوبل پسراوآورنده طبل ودف و…است》.
عمروبن امیئه ذمیری که بابا عمرویاعمروعیارنیزخوانده شده است،به گفته اولیاچلبی درجشن ازدواج حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) دایره (دف) نواخته است.درجریان جنگها نیز برای تشدیدروحیه وطن پرستی وآزادی خواهی سربازان اسلام ازدف استفاده می شده وبه طوری که درجریان جنگ احد (625میلادی) زمان به سردستگی هندبنت عقبه،باخوانندگان آوازهای جنگی وند به به خاطراز پای افتادگان جنگ ونواختن دفوف (جمع دف) ،ازرنج ومشقت سفرکاروان قریش می کاستند.
نقل است که زنان مدینه به هنگام استقبال ازحضرت محمد(ص) نغمه های زیبایی به همراهی دف (غربال) دربامهای خانه هاازایشان استقبال کردند.
ابن الزنادازپدرش نقل می کندکه وقتی پیغمبراکرم(ص )بابنی نظیر جنگ میکرد،حضرت انها راازمدینه بیرون کردبنی نظیربه سوی خیبر حرکت کردنددرحالیکه زنانشان آرایش کامل کرده وطلای خودراآویخته بودندبادف ومزماردرکوچه هاحرکت می کردندتانشان دهنده غمی ازشکست ندارند.
گستره جغرافیایی استفاده از دف
از این ساز در قاره آسیا بیش از مناطق دیگرجهان استفاده می‌کنند و هر کشوری به فراخور حال و هوای موسیقی خود، از آن استفاده می‌کنند. کاربرد دف به ویژه در خاورمیانه از سایر جاها بیشتر است. در کشورهای عربی همچون عربستان و عمان و کشورهای دیگری چون ترکیه، عراق و آذربایجان از جمله جاهاییست که دف رواج دارد. پس از آنکه تمبک مجلسی شد به تدریج جای دف را گرفت و از رونق دف کاست و دف را بیشتر در شهرهای کوچک و قصبات در مجالس عیش و سرور به کار می‌بردند به ویژه در کردستان و آذربایجان بسیار متداول بود و نوازندگان ماهر داشت. در سال‌های اخیر دف نوازی در بیشتر شهرهای ایران رایج‌تر شده است و هنر آموزان به آموختن آن روی آورده‌اند. در کردستان و به ویژه در استان کردستان و استان کرمانشاه دف نوازی در میان مردم جایگاه خاصی دارد. رواج بسیار زیاد دف در کردستان به دلیل وجود آیین‌های عرفانی در این ناحیه است. پیروان طریقت قادریه و آیین یارسان از گروه‌هایی هستند که از این ساز در مراسمهای عرفانی خود استفاده می‌کنند. به همین خاطر بسیاری از مردم کردستان آشنایی مقدماتی با دف دارند.همچنین به دلیل حلال شمردن دف در دین اسلام پیروان سایر طریقت‌ها از جمله نقشبندیه از دف استفاده می‌کنند. مراسمهای مولودخوانی از دیگر مراسمهایی است که مردم کردستان در آن دف نوازی می‌کنند.از نوازندگان صاحب سبک آن میتوان بیژن کامکار و مسعود حبیبی را نام برد که استاد کامکار نقش به سزایی را در شخصیت دادن به این ساز در موسیقی اصیل ایرانی ایفا کرده است.
در دوران پیش از اسلام دف در موسیقی ایرانی و کردی حضور داشته بطوریکه رد پای ریتم‌های آن هنوز در موسیقی کردی وجود دارد، اما با ورود اسلام به‌دلیل حرام بودن موسیقی این ساز جهت بقای خود در خانقاه‌ها و تکایای کردستان بست نشست و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاه‌های کردستان همدم دراویش کردستان شد و با ذکر و سماء آنها آمیخته شد بطوریکه ذکرها در هر مقامی با ریتم خاص خود در دف همراه هستند و بعبارتی هر ذکری مقام خود را دارد که مقامهای دف نام دارند. مقامهای دف در طرایق کسنزانی و قادری و دیگر طرایق از ۷ تا ۱۰ مقام اصلی هستند. این بست نشینی دف تا سال ۱۳۵۳ ادامه داشت تا این که به اهتمام محمدرضا لطفی و با زحمات بیژن کامکار این بست به پایان رسیده و در این سال پس از قرن‌ها در اجراهای عمومی و در موسیقی غیرعرفانی استفاده شد.
ساختمان دف
دف متشکل از چنبری است از چوب بید که بر یک روی آن پوستی از بره کشند و آویزه هایی حلقه مانند از داخل بر جدار دایره ی چوبی کشند بر کف دست گیرند و به سر انگشتان با ضربه های موزون می نوازند. معلق نگاه داشتن دف در هوا زمان نواختن به طوری که در مواقع لازم با کف دست محافظت شود- نوازندگی آنرا مشکل می نماید. ابتدا و انتهای قاب اصلی با برش زاویه دار (اصطلاحاً برش فارسی) به هم چسبیده میشوند و ضخامت یک سمت از کلاف با تراشیدن چوب، کمتر شده و پوست با سریش روی این لبه می چسبد و با گل میخ محکم می شود. ساختمان دف را میتوان به اجزای زیر تقسیم کرد:
۱.کلاف اصلی:
یکی از اجزای ساختمان دف، کلاف اصلی است. کلاف اصلی در واقع بدنه استوانه ای شکل بوده که به صورت کوتاه طراحی شده بگونه ای که به آسانی درون دست جا می شود. کلاف اصلی عمدتاً از جنس چوب است. در یک طرف این استوانه پوست حیوانات و یا پلاستیک کشیده می شود و در اینصورت ابتدا و انتهای قاب را به صورت زاویه دار برش میدهند که اصطلاحا به این نوع برش، برش ایرانی گفته می شود. بعد پوست یا پلاستیک را با کمک سریش روی لبه استوانه می چسبانند و با کمک گل میخ آنرا محکم می کنند.
2. قلاب:
قلاب از دیگر اجزای ساختمان دف است که از آهن یا مس در جداره ی داخلی کمانه و محل اتصال حلقه هاست. فاصله ی هر قلاب از پوست در محدوده ی ۳.۵ و از فلاب مجاور ۳ سانتیمتر است.
۳. پوست:
به سطحی که روی استوانه کشیده می شود پوست می گویند، حال این پوست میتواند از نوع طبیعی و یا از نوع مصنوعی باشد. در نوع طبیعی پوست ها از پوست حیواناتی مانند گوسفند، بز، میش و آهو تهیه میشوند و پوستی که کهنه تر باشد در تولید ساز دف مناسبتر خواهد بود. پوست مصنوعی هم دارای جنسی است که نسبت به پوست طبیعی خواص بیشتری دارد و بعد از گذشت مدت زمانی دچار بوی نامطبوع، ایجاد حساسیت، عدم افت کیفیت ساز و غیره نمی شود و از کشش و ضخامت مناسبی بهره مند است.
۴. تسمه ی چرمی:
یکی از دیگر اجزای دف، تسمه ی چرمی است که برای جلوگیری از خستگی مچ های نوازنده در دف نوازی طولانی در قسمت داخلی کمانه وصل می شد.
۵. حلقه ها:
در جداره های داخل کمانه میخ هایی تعبیه شده که به مانند قلاب هستند و میتوان روی آن از حلقه های فلزی به صورت چند عددی همچون ۳ یا ۴ عددی استفاده کرد. اصولا فاصله این حلقه ها با پوست ۳ سانتیمتر بوده و یک سانتی متر هم از حلقه کناری فاصله دارند. البته به حلقه های موجود در ساز دف، جلاجل هم گفته می شود.
۶. کمانه:
حلقه چوبی با عرض پنج الی شش و نیم سانتی متر را کمانه می گویند که با توجه به اندازه دست نوازندگان ساز دف اندازه عرض آن متفاوت میباشد و با قطر ۵۰ الی ۵۵ سانتی متر متغیر است. ضخامت این چوب از طرفی که پول نصب می شود دو الی سه سانتیمتر و از سوی دیگر یک و نیم سانتی متر میباشد. چنانچه کمانه کاملاً دایره شکل و متقارن بوده باشد، پوست از دو طرف بطور یکسان کشیده می شود که سبب میشود ساز دف صدای بسیار بهتری ارائه دهد. بر روی قسمت پشتی چوب یک فرو رفتگی میباشد که محل قرارگیری انگشت شست میباشد که به آن شستی می گویند.
7. گل میخ ها:
از گل میخ ها برای نگه داشتن پوست روی کمانه در قسمت پشت و کناره کمانه استفاده می شود. این گل میخ ها دارای سری تخت به مانند پونز بوده که میتواند پوست را به خوبی روی کمانه ساز دف نگه دارد.
۸. شستی:
شستی که از اجزای ساختمان دف محسوب میشود فرورفتگی منحنی شکل است و محل استقرار انگشت شست دست چپ بر روی لبه ی کمانه است.
مشخصات یک دف خوب
به طور عمده دو نوع دف وجود دارد:
۱- دف های با پوست طبیعی
۲- دف های با پوست مصنوعی یا همان دف های طلقی
عموماً دف های پوستی صدای بهتر و قیمت بالاتری در مقایسه با دف های طلقی دارند.اما خرید آن را به هیچ وجه به مبتدیان توصیه نمی کنم. چه بسا دف هایی که به دلیل تجربه پایین در نگهداری ، گرم کردن و نواختن آسیب دیده اند. ولی دف های طلقی به نسبت مقاوم ترند چرا که نیازی به گرم کردن نداشته و محیط بر آنها بی اثر است. البته آنچه گفته شد به معنای بی کیفیت بودن دف های طلقی نیست.
اولین مسئله ای که در خرید دف باید به آن توجه داشت ، این است که شکل آن دایره کامل باشد. بسیاری از دف ها حالتی بیضی مانند دارند. برای تشخیص این مطلب کافی است که دف را از فاصله ای مناسب با دقت نگاه کنید.
در مرحله دوم دف را از کنار مطابق شکل نگاه کنید.گاهی به دلیل کشش پوست روی کمه (قسمت چوبی دف) شاهد انحنای عرضی کمه هستیم که امری نامطلوب است.
حال بایستی مسطح بودن دف را در جهتی که روی آن پوست کشیده شده ، کنترل کرد.در موارد بسیارشاهد بوده ایم که توجهی به این موضوع نشده است. برای کنترل کردن می توانید دف را از جهتی که پوست روی آن کشیده شده ، روی یک سطح صاف (مثلاً شیشه مغازه ای که از آن خرید می کنید) قرار دهید. اگر احساس کردید که بین دف و سطح صاف لقی وجود دارد ، بدانید که لبه کمه در جهت پوست مسطح نیست. روش دیگری هم وجود دارد. دف را افقی نگه دارید به طوری که پوست به سمت بالا باشد. حال از کنار و در راستای افق به پوست دف نگاه کنید و سعی کنید راستای نگاهتان را در امتداد سطح افقی پوست قرار دهید. اگر مشکلی وجود داشته باشد به سادگی مشخص خواهد شد. گفتنی است نامسطحی کمتر از ۲ میلیمتر قابل چشم پوشی است. (به شکل توجه کنید)
در برخی از دف ها دیده می شود که برجستگی نامطلوبی در لبه در زیر پوست وجود دارد که مبین ساخت ضعیف سازنده است.
در بازار دف هایی وجود دارند که به آنها دف های چهل تکه گفته می شود. در واقع کمه آنها از تعداد زیادی قطعات چوبی کوچک تشکیل شده و بسیار زیبا هستند. این دف ها را به هیچ وجه نخرید. صدای نامطلوب و وزن زیاد از ویژگی های این دف هاست.
معمولاً دف های طلقی به دو رنگ سفید و قهوه ای یافت می شوند و طلق استفاده شده در این دف ها همان کاغذ کالک پلاستیکی است که معمولاً برای رسم نقشه های فنی مورد استفاده قرار می گیرد. این طلق ها سطحی مات دارند. اگر طلق دف مورد نظر شما سطحی صیقلی و براق داشت ، از خرید آن صرف نظر کنید. به این جهت که طلق مذکور چیزی شبیه به طلق طبل هایی است که در ایام محرم استفاده می شود و برای دف مناسب نیستند.
دف های طرح دار هم تنها برای دکور یا آویزان کردن روی دیوار مناسبند. اگر می خواهید دف را بنوازید بدانید که عموماً بدون طرحش صدای بهتری دارد.
با امتحان کردن صدای تعدادی از دف هایی که در محل خرید وجود دارند ، دفی را انتخاب کنید که نه صدای خیلی زیر داشته باشد و نه صدای خیلی بم.(البته اگر حرفه ای نیستید)
دف های سنگین نوازنده را در حین نواختن طولانی مدت خسته می کنند. البته همیشه گفته می شود کهآموزش دف سنگین برای هنرجوی مبتدی مناسب است و قدرت نوازندگی او را بالا می برد. اما پس از مدتی با پیشرفت نوازندگی ، لازم است تا دف سبکتری تهیه شود. اگر قدرت مالیتان اجازه می دهد ، همین کار را انجام دهید. در غیر این صورت دفی تهیه کنید که وزن متوسطی داشته باشد. این وزن متوسط را متناسب با ابعاد کمه چنین می توان در نظر گرفت: ضخامت متوسط کمه در حدود ۱۱ تا ۱۲ میلیمتر و عرض کمه ۵ تا ۵/۵ سانتی متر.
در سطوح حرفه ای ، بسیاری از نوازندگان دف های سبک را برای نوازندگی ترجیح می دهند.اما بر اساس تجربه ام به شما توصیه می کنم وقتی به سطوح حرفه ای رسیدید ، باز هم از دف های با وزن متوسط استفاده کنید. چرا که اجرای برخی ریتم های مشکل با دف های سبک به سختی انجام می گیرد و وزن متوسط دف ، شما را در حفظ تعادل دف و اجرای هر چه بهتر این ریتم ها یاری خواهد کرد. البته ناگفته نماند که اجرای ریتم های آسان تر با دف های بسیار سبک قطعاً خالی از لطف نیست.
دیدگاهتان را بنویسید